مهندسی پزشکی (biomedical engineering) در ایران از ابن سینا تا به امروز

در پی آغاز انتشار مقالاتی پیوسته که به معرفی جامع و کامل دانش جدید مهندسی پزشکی می پردازد ، تا کنون به مقالاتی از قبیل «مهندسی پزشکی از منظر واژه‌نامه‌ها  و مشاهیر» ، «عوامل و انگیزه‌های پیدایش علم مهندسی پزشکی» ، «صاحب نظران پیشین ، چراغ راه آینده» و «معرفی اولین مراکز آموزشی جهان در زمینه مهندسی پزشکی» پرداخته ایم. در این بخش قصد داریم به تاریخچه مهندسی پزشکی در ایران بپردازیم.
تاریخچه‌ی مهندسی پزشکی در ایران به شیخ الرئیس ابوعلی سینا باز می‌گردد که در کتاب نابغه شرق نوشته نورالله لاوردی نیز به این موضوع پرداخته شده است. در این کتاب ، ابداع استاد ابوعلی در قرن چهارم هجری قمری و استفاده از آن در معالجه یکی از سرهنگ‌های سپاه خوارزم شرح داده شده است. ابن سینا چندین مار ماهی را درون ظرف مشک قرار داد و به کمک اتصالاتی ، الکتریسیته از طریق آب و سیم ها به بدن بیماران منتقل شد. این تحریکات به همراه استفاده از رژیم غذایی مناسب در بهبود افراد فلج نقش مؤثری داشت.

اولین پژوهش‌ها در زمینه‌ی مهندسی پزشکی توسط پروفسور نحوی در دانشگاه صنعتی شریف انجام شد. وی اولین آزمایشگاه را در این دانشگاه در سال 56 تأسیس کرد.
در کشور ما ، برنامه‌ریزی آموزشی در رشته مهندسی پزشکی از اوایل انقلاب (سال 1359) در ستاد انقلاب فرهنگی و در گروه برنامه‌ریزی پزشکی ، با هدف تربیت متخصص تعمیر و نگهداری لوازم پزشکی آغاز شد. در آن زمان ، مفهوم و جایگاه رشته مهندسی پزشکی ، ابعاد و وجوه مختلف آن در سطح مملکت و حتی در مراکز آموزش عالی و گروه‌های برنامه‌ریزی آموزش عالی مشخص و روشن نبود. اما حجم عظیم دستگاه‌ها و وسایل پزشکی که در انبارهای مراکز کلینیکی و درمانی جمع آوری شده بود ، ضرورت تربیت نیروی متخصص تعمیر و نگهداری را به منظور حل مشکل دستگاه‌ها و وسایل از کار افتاده پزشکی ایجاب می کرد. بر مبنای این نیاز و با هدف تربیت تکنسین تعمیرکار و بهره‌بردار وسایل پزشکی ، برنامه‌ریزی مقطع فوق دیپلم و حداکثر کارشناسی این رشته مطرح شد. ابتدا مدت قابل ملاحظه‌ای وقت ، صرف آمارگیری و جمع آوری اطلاعات درباره کیفیت و کمیت وسایل پزشکی مورد نیاز ، خصوصاً آن‌ها که نیاز به تعمیر و نگهداری دارند شد.

در مرحله بعد ، این دستگاه‌ها به لحاظ نوع و همچنین ارتباط آن‌ها با زمینه‌های علمی و مهندسی دسته‌بندی شدند که بالاخره این فعالیت‌ها منجر به پیشنهاد و ارائه برنامه آموزشی دوره کاردانی الکترونیک پزشکی و همچنین دوره الکترومکانیک پزشکی شد. تعریف و هدف دوره کاردانی الکترونیک عبارت بود از: تربیت نیروی انسانی متخصص فنی موردنیاز بیمارستان‌ها و آزمایشگاه‌ های پزشکی که بتواند دستگاه‌های الکترونیکی ، بالینی (کلینیکی) و آزمایشگاهی را راه اندازی ، نگهداری ، تنظیم و تعمیر کند. نظیر چنین تعریفی برای دوره کاردانی الکترومکانیک نیز آمده بود. این دوره‌ها هر کدام مشتمل بر 82 واحد مورد نیاز برای تمام دوره و به طور متوسط برای مدت دو سال برنامه‌ریزی شده بود. این برنامه‌ها به صورت ناقص و پراکنده در مراکز پیراپزشکی مورد توجه و اجرا قرار گرفته ، اما به صورتی قطعی و جدی با آن‌ها برخورد نشده بود.

در عوض برخی از مراکز آموزش عالی و حتی بخش جهاد خود کفایی وزارت بهداشت ، اقدام به دایر کردن دوره‌های کوتاه مدت و دادن آموزش‌های مقطعی جهت ایجاد کارایی در شناخت ، تعمیر و نگهداری وسایل پزشکی کردند که البته این دوره‌ها به عنوان مقاطع رسمی آموزش عالی تلقی نمی‌شد ، بلکه گذراندن آن‌ها به اخذ مجوز داخلی از مرکز مربوطه می‌انجامید.

در سال 1363 رئیس بخش مهندسی پزشکی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران که فردی مطلع و علاقه‌مند به این تخصص بود ، پیشنهاد برنامه آموزشی مقطع کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی را به گروه فنی و مهندسی ستاد انقلاب فرهنگی ارائه کرد و در تاریخ ١٣٦٣/٥/١٣ توافق اصولی برای تأسیس این مقطع ، یعنی کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی را دریافت کرد. تا این زمان هیچ گروهی مدعی دایر کردن مقطع کارشناسی برای این رشته نبود ، بلکه بحث‌هایی در این مورد وجود داشت که آیا متولیان آموزش در زمینه اجرای تخصصی مهندسی پزشکی باید مراکز آموزش عالی مهندسی باشند یا مراکز آموزش عالی. در واقع ، در مورد تعریف و تعیین جایگاه مهندسی پزشکی ، مهندسی بالینی (کلینیکی) و مهندسی بیمارستانی ، اختلاف عقیده ناشی از عدم درک صحیح این تخصص‌ها وجود داشت و لذا ارائه برنامه پیشنهادی و بخش‌های مرتبط با دائر کردن دوره‌های آموزشی تخصصی مهندسی پزشکی عموماً به اتفاق نظر روشن و مشخصی منجر نمی‌شد. در سال 1365 (در روزهای ١٣٦٥/١٢/٢ و ١٣٦٥/١٢/٧) ، در جلساتی با شرکت برخی از دست اندرکاران مهندسی و همچنین پزشکی ، طرح پیشنهادی دانشگاه صنعتی شریف در مورد دوره آموزشی کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در این بحث‌ها اختلاف نظر ناشی از دیدگاه‌های مختلف در مورد جایگاه مهندسی پزشکی کاملاً مطرح بود. افرادی که به فضای علم پزشکی مرتبط بودند ، در واقع سعی بر این داشتند که محتوای برنامه را بیشتر رنگ و طعم پزشکی بدهند و مهندسی کلینیکی را ترویج و تأیید می‌کردند ؛ از سوی دیگر افراد وابسته به فضای فنی و مهندسی سعی داشتند که برنامه را با محدودیت مطالب و دروس مهندسی به تصویب برسانند و جنبه کلینیکی برنامه را کم رنگ‌تر کنند.

بالاخره ، یکی از نتایج این بحث‌ها منجر به عقد قرار دادی بین دانشگاه صنعتی شریف (دانشکده مهندسی برق) و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی (دانشکده پزشکی) شد که طبق آن برای اولین بار توافق شد که دانشجویان کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی با مسئولیت هر دو دانشگاه  (اگرچه دو مرکز آموزشی عالی وابسته به دو وزارتخانه مختلف و جدا از هم‌اند) تربیت و فارغ التحصیل شوند. این قرارداد بعدها ، چه در اجرای برنامه آموزشی دوره و چه در زمان فارغ التحصیلی دانشجویان ، مشکلات و نارسایی‌هایی را به‌وجود آورد که به نوبه خود تأیید کننده آن بود که قرارداد فوق و برنامه تنظیم شده آموزشی دوره کارشناسی ارشد تحت پوشش این قرارداد ، از اشکالات و ابهاماتی برخوردار بوده است ؛ لذا این قرارداد فسخ شد و بنا بر تصویب شورایعالی برنامه‌ریزی که در آن نمایندگان وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی اعم از معاونان این وزارتخانه و سرپرست گروه برنامه‌ریزی پزشکی حضور داشتند ، مقرر شد که رشته مهندسی پزشکی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و رشته‌های مهندسی وابسته به این وزارت مربوط است و وزارت بهداشت می‌تواند برنامه‌های خاص خود را در مورد این رشته تنظیم و به تصویب برساند.

در سال 1366 اولین دانشجویان کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی طبق برنامه فوق و بر مبنای قرارداد بین دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ، در دو زمینه بیوالکتریک (وابسته به دانشکده مهندسی برق با 5 نفر دانشجو) و بیومکانیک (وابسته به دانشکده مهندسی مکانیک با 5 نفر دانشجو) از طریق کنکور پذیرفته شدند.
لازم به یاد آوری است در آن سال‌ها متأسفانه در زمینه بیومواد در کلیه مقاطع آموزشی به لحاظ کمبود کادر متخصص و عدم پیگیری و توجه کافی مراکز و افراد ذینفع برنامه‌ای تهیه و اجرا نشده و حتی در قلمرو پژوهش ، علیرغم نیاز شدید مملکت به آن ، تحرک و اقدام قابل ملاحظه‌ای به چشم نمی‌خورد.

هشتم و نهم آذر ماه 1366 ، اولین کنفرانس بررسی مسائل مهندسی پزشکی در ایران و جهان در دانشگاه صنعتی امیر کبیر برگزار شد. این کنفرانس نقطه عطف بارزی در تشخیص و تعیین دقیق معنی و مفهوم رشته مهندسی پزشکی در ایران ، تسریع حرکت صحیح آموزشی و پژوهشی در راستای شناخت واقعی این رشته و نیاز مملکت به آن و برانگیختن و امید بخشیدن به نیروهای علاقه‌مند و قابل ، جهت توسعه رشته مهندسی پزشکی بود. در این کنفرانس ، صاحبنظران چه در داخل و چه در خارج مملکت نقطه نظرهای خود را به صورت مقالاتی در ابعاد مختلف مسائل مهندسی پزشکی ارائه کردند که به صورت دو کتابچه جلد اول و دوم انتشار یافت.

برخی از عناوینی که در این کنفرانس عرضه شد عبارت بود از:

• جایگاه مهندسی پزشکی و آموزش آن در جهان و ایران

• آموزش فیزیک پزشکی ، مقدمه‌ای بر آموزش مهندسی پزشکی است

• چگونه به مسئله مهندسی پزشکی در ایران بیاندیشیم

• نقش آموزش و پژوهش مهندسی پزشکی در پیشرفت صنایع ساخت تجهیزات پزشکی در جهان

• نقش آموزش پزشکی در ایجاد و پیشرفت تجهیزات مهندسی پزشکی

از جمله نتایج این اولین کنفرانس مهندسی پزشکی ، برقراری مقطع آموزشی کاردانی تجهیزات پزشکی طبق برنامه پیشنهادی و وابسته به وزارت بهداشت از نظر اجرایی بود و در مورد مقطع کارشناسی مهندسی پزشکی ، نظر بر این بود که فعلاً ضرورتی ندارد ، بلکه احتمالاً در این مقطع برقراری یک دوره آموزشی مهندسی کلینیکی مناسبتر است. برای مقاطع کارشناسی ارشد ضمن تأیید و تأکید بر ضرورت دایر کردن آن ، دو برنامه پیشنهادی یکی تحت عنوان کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی و دیگری به نام کارشناسی ارشد مهندسی کلینیکی که اولی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و دومی وابسته به وزارت بهداشت است ، معرفی شد و در جمع بندی این همایش ، مقطع دکترای مهندسی پزشکی خصوصاً به منظور تأمین کادر متخصص و تقویت بنیه تحقیقاتی در زمینه مهندسی پزشکی و شروع هر چه زودتر این مقطع ، لازم و تأکید شد.

دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد قطب شرق کشور در رشته مهندسی پزشکی می باشد .

با توجه به نتایج این کنفرانس ، دانشگاه صنعتی امیر کبیر در سال 1367 اولین دانشجوی دکترای مهندسی پزشکی بیوالکتریک (دکتر مهیار زردشتی کرمانی) را که از نظر اجرایی به دانشکده مهندسی برق این دانشگاه وابسته بود ، از طریق کنکور و طبق برنامه آموزشی پیشنهادی پذیرفت. این دانشجو که دوره کارشناسی ارشد پژوهشی خود را با تخصص الکترونیک طی کرده ، اما به لحاظ علاقه‌اش پروژه خود را درباره موضوع الکتروکاردیوگرام کامپیوتری با موفقیت چشمگیری گذرانده بود ، در واقع توانست نقش مناسب مهندسی پزشکی خود را ایفا کند و حتی پروژه‌اش در جشنواره خوارزمی برنده دوم تحقیق در رشته مهندسی پزشکی شد. بدین ترتیب ، دوره دکترای مهندسی پزشکی با دانشجویی که شرایط پیش نیاز را در حداقل لازم جهت ورود به مقطع دکترا فراهم داشت ، آغاز شد. سال‌های بعد نیز کنکور دوره دکترای مهندسی پزشکی برگزار و دانشجو در این مقطع پذیرفته شد و علاوه بر دانشگاه صنعتی امیر کبیر ، دانشگاه تربیت مدرس نیز پنج دانشجوی دکترای مهندسی پزشکی (دکتر فلاح ، دکتر فیروزآبادی ، دکتر مرادی ، دکتر عرفانیان ، دکتر سید صالحی) را در سال 1369 پذیرش کرد. این دانشجویان بعدها نقش چشم گیری در گسترش و توسعه‌ی مهندسی پزشکی از جمله در دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر ، تربیت مدرس ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و سپس دانشگاه‌های شاهد ، سهند تبریز ، آزاد مشهد و دزفول داشتند.

در سال ١٣٦٨ اولین اندام مصنوعی به نام دست سیبرنتیکی تهران با دو درجه آزادی ، توسط دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر و به سرپرستی جمعی از اساتید خبره از جمله دکتر هاشمی گلپایگانی ، پدر مهندسی پزشکی ایران ، در آزمایشگاه مهندسی پزشکی آن دانشگاه با حمایت سازمان پژوهش‌های علمی صنعتی ایران ساخته شد.
در مورد برنامه‌های آموزشی مقطع کارشناسی ارشد مهندسی پزشکی ، با توجه به طرح‌های متعدد ارائه شده و پس از بررسی‌های کارشناسی در کمیته برق گروه فنی و مهندسی شورایعالی برنامه‌ریزی بالاخره در جلسه مورخ ١٣٦٨/٤/١٠ ، شورایعالی برنامه‌ریزی برنامه دو گرایش مهندسی پزشکی یعنی کارشناس ارشد بیوالکتریک و بیومکانیک را تصویب و با امضای وزیر فرهنگ و آموزش عالی رسماً به دانشگاه‌ها ابلاغ کرد.

این برنامه نواقص برنامه‌های قبلی را ندارد و انطباق صحیح‌تر و کامل‌تری بر معنی و مفهوم درست مهندسی پزشکی و جایگاه آن دارد. با اتکا به این برنامه مصوب و رسمی ، دانشگاه صنعتی امیرکبیر اقدام به پذیرش دانشجوی کارشناسی ارشد بیوالکتریک کرد که در سال 1369 از طریق کنکور تعدادی دانشجوی کارشناسی ارشد بیوالکتریک وابسته به دانشکده مهندسی برق این دانشگاه پذیرفته و مشغول به تحصیل شدند.

در سال 1372 در گروه برنامه‌ریزی پزشکی ، وابسته به وزارت بهداشت و درمان با شرکت و همکاری تعدادی از برنامه‌ریزان رشته مهندسی پزشکی ، برنامه تربیت تکنولوژیست وسائل پزشکی (در مقطع کارشناسی کاربردی) مورد بررسی و تصویب قرار گرفت که در واقع همان هدفی را که در نتایج کنفرانس مهندسی پزشکی سال 1366 و در قسمت مربوط به تربیت کاردان با تخصص تعمیر ، نگهداری و بهره برداری از وسائل پزشکی ذکر شده است دنبال کند که متأسفانه به نتایج مناسبی دست نیافت. در سال 1369 بالاخره شورایعالی برنامه‌ریزی در تاریخ ١٣٦٩/٤/١٧ مشخصات کلی ، برنامه‌ها و سر فصل دروس دوره دکترای مهندسی برق را  که ضمن آن مهندسی بیوالکتریک ، یکی از رشته‌های تخصصی برق ، در کنار الکترونیک ، قدرت ، کنترل و غیره بود ، تصویب و به دانشگاه‌ها ابلاغ کرد.

دوره کارشناسی مهندسی پزشکی اولین بار در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب در سال 1372 به پذیرش دانشجوی دوره شبانه و روزانه پرداختند و در سال 1374 اولین دانشجویان کارشناسی از طریق کنکور سراسری در دانشکده مهندسی پزشکی دانشگاه صنعتی امیرکبیر پذیرفته شدند و به دنبال آن دانشگاه سهند تبریز ، دانشگاه اصفهان ، دانشگاه شاهد ، دانشگاه پیام نور ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و همچنین واحدهای دزفول ، مشهد ، قزوین ، تبریز ، خمینی‌شهر و ...) دوره‌های کارشناسی مهندسی پزشکی را دایر و در سال 1389 درخواست تأسیس این دوره را برای دیگر دانشگاه‌ها بررسی کردند. اکنون شاهد گسترش ، تصویب و راه اندازی این دوره با سرعت هرچه تمام در سطح کشور هستیم.

دانشگاه‌های مختلف آموزش عالی کشور ، بخش دولتی و غیر دولتی در سه گرایش و سه مقطع به فعالیت آموزشی و پژوهشی معمول در زمینه مهندسی پزشکی پرداخته‌اند. در حال حاضر با توجه به کاربردی بودن رشته مهندسی پزشکی در عرصه بهداشت و درمان ، گرایش چهارم این رشته در وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در مقطع کارشناسی ارشد و در دانشگاه آزاد اسلامی با نام مهندسی پزشکی بالینی مصوب شده و برنامه درسی آن بر اساس آخرین یافته‌های علمی-آموزشی در حال شکل‌گیری است. همچنین ، گرایش انفورماتیک پزشکی به عنوان رشته ای نو در دانشگاه‌های تربیت مدرس ، علوم پزشکی مشهد ، علوم پزشکی شهید بهشتی ، علوم پزشکی تهران و علوم پزشکی ایران در حال تدریس است. علاوه بر این ، رشته ی مهندسی ورزش و مهندسی توانبخشی در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه آزاد اسلامی تأسیس شده و در حال پذیرش دانشجو هستند. مهندسی بافت نیز در چندین دانشگاه کشور مصوب شده است.

همایش‌های مهندسی زیست‌پزشکی در ایران :

تا کنون هفده کنفرانس و همایش علمی و با هدف گسترش مرزهای دانش فنی و تبادل نظر علمی-کاربردی در زمینه‌های مختلف مهندسی پزشکی ، در راستای تقویت پل ارتباطی بین محققان ، صنعتگران و متخصصان مراکز درمانی و هماهنگی و هم‌فکری در زمینه‌های مؤسسات آموزشی-پژوهشی کشور برگزار شده است. کنفرانس های مرتبط با حوزه مهندسی پزشکی عبارتند از: کنفرانس مهندسی پزشکی ایران ، کنفرانس سلامت الکترونیکی و کاربرد ICT در پزشکی ، کنفرانس مهندسی زیست پزشکی ایران ، کنفرانس بیوالکترومغناطیس و همایش مهندسی توانبخشی ایران. لازم به ذکر است که بیستمین کنفرانس مهندسی زیست پزشکی ایران و دومین کنفرانس بیوالکترومغناطیس ایران ، آذر ماه در تهران برگزار شد و ششمین کنفرانس سلامت الکترونیک در دانشگاه آزاد قزوین ، بهمن یا اسفند ماه سال جاری برگزار خواهد شد. سومین کنفرانس توانبخشی نیز در حال برنامه ریزی است.

امیدواریم روزی در ایران با همکاری گسترده مسئولین ، امکانات گسترده و به روز در اختیار دانشجوهای مهندسی پزشکی جهت ارتقاء این رشته در کشور قرار گیرد .